Kemoterapi, kelime anlamı olarak “ilaçla tedavi” anlamına gelmekle birlikte, daha çok kanser hücrelerini etkileyen kanser ilaçları (anti-kanser ilaçları olarak da adlandırılmaktadır) kullanılarak yapılan tedavi için kullanılan terimdir. Kemoterapi kanser tedavisinde tek başına kullanılabileceği gibi, diğer tedavi yöntemlerini tamamlayıcı bir etki oluşturmak amacı ile de kullanılabilir.
Kanserin türüne göre kemoterapinin farklı amaçları olabilir;
Kemoterapi ile ilgilenen bilim dalına Medikal Onkoloji veya Tıbbi Onkoloji, bu alanda çalışan doktora Medikal Onkolog (Tıbbi Onkolog) denir.
Medikal onkoloji ayrı bir uzmanlık dalıdır; medikal onkolog tümör tedavisi konusunda uzmanlaşmış bir iç hastalıkları uzmanıdır. Tümör tedavisi bir ekip işidir ve mutlaka bu ekibin tüm üyelerinin bulunduğu merkezlerde uygulanmalıdır.
Bu ekipte tümör cerrahisi ile ilgili uzman cerrah, ışın tedavisi (radyoterapi) ile ilgili radyasyon onkoloğu, kemoterapi ve hasta bakımı (destek tedavisi) ile ilgili medikal onkolog bulunmalıdır.
Tümörün cinsine ve hastanın özelliklerine göre değişik nedenlerle kemoterapi uygulanabilir.
Etkili bir tedavi yöntemi olmasına rağmen bazı durumlarda tümörü tamamen yok edemeyip sadece belirtilerini düzelterek hasta için daha rahat bir yaşam sağlayabilir.
Bazı tümörlerde tek tedavi yöntemi kemoterapidir. Diğerlerinde ise kemoterapi diğer tedavilerle (cerrahi ve radyoterapi) peş peşe veya eş zamanlı olarak uygulanır.
Damar yoluyla (en sık kullanılan)
Damardan uygulanan kemoterapi ilaçları genellikle serum setinden veya serumun içine karıştırılarak çeşitli sürelerde verilir. Uzun süreli uygulamalarda hastaneye yatma gereği olabilir.
Ağızdan
Kemoterapi bazen evde alacağınız haplarla yapılır. Bu durumda haplarınızın nasıl kullanılacağını çok iyi anlamalı, anlamadığınız konuları mutlaka doktorunuza sormalısınız. Herhangi bir yan etki meydana gelirse mutlaka doktorunuza bilgi verin.
Vücut boşluklarına uygulanabilir
Kemoterapi hastalığın durumu ve bulunduğu yere göre bazen karın boşluğuna, akciğer zarı içine ve mesane içine uygulanabilir. Bu şekilde yapılan uygulamalar mutlaka bir merkezde ve uzman medikal onkolog kontrolünde yapılmalıdır.
Saç dökülmesi geçici bir yan etki olarak kemoterapi tedavisinin başlangıcından 2-3 hafta sonra başlar, bu verilen kemoterapi ilacının cinsi ve dozuna bağlıdır. Kemoterapi tedavisinin sonunda saçlar tekrar çıkar. Saç rengi ve yapısında değişiklikler olabilir, ama bu da bir süre sonra kendiliğinden düzelir. Bu durumun ruhsal dengenizi bozmasına izin vermeyin. Peruk, bandana, şapka gibi aksesuarlarla geçici çözümler üretebilirsiniz.
İlaç seçimi tümörün cinsi, yaygınlık durumu, hastanın yaşı, genel durumu ve mevcut başka hastalıklarına (kalp hastalığı, yüksek tansiyon, şeker hastalığı ve böbrek hastalığı) göre medikal onkolog tarafından yapılır. Seçilen ilaçların dozları ve uygulama sıklığı da, medikal onkolog tarafından birçok değişik faktör göz önünde tutularak karar verilir.
Bazı ilaçlar kemoterapi ilaçları ile etkileşerek birbirlerinin etkilerini bozabilir, ciddi yan etkilere sebep olabilir. Kemoterapiye başlamadan önce evde kullanılan her bir ilacın isminin, dozunun ve ne sıklıkla alındığının doktora veya hemşireye iletilmesi son derece önemlidir. İlaç olarak düşünülmeyen aspirin, ağrı kesici, soğuk algınlığı ilaçları, bitkisel ilaçlar, besin takviyeleri ve vitamin gibi ilaçların da kemoterapi ile etkileşebileceği unutulmamalıdır. Tedavi süresince doktora sormadan herhangi bir ilaç kullanılmamalıdır.
Kemoterapi büyüyen ve bölünen hücreleri öldürdüğünden bu tür özellikleri olan normal hücrelere de zarar verebilir. Bu tür hücreler kemik iliği, sindirim ve üreme sisteminde ve saç foliküllerinde bulunduğu için yan etkiler daha çok bu bölgelerde görülür.
En sık görülen yan etkileri bulantı, kusma, saç dökülmesi ve yorgunluktur. Yan etkilerin çoğu kemoterapi aldığınız sürece oluşur ve tedaviniz tamamlandığında kaybolur.
Yorgunluk ve kansızlık
Kemoterapi kemik iliğinin kırmızı hücre yapma yeteneğini bozarak vücutta oksijen taşınmasını azaltır. Yeterli oksijen ihtiyacı karşılanmadığında dokular işlevlerini göremezler, bu duruma kansızlık denir. Yorgunluk, baş dönmesi, nefes darlığı yapabilir.
Kansızlık (anemi)
Anemi, vücudun yeterince alyuvara sahip olmamasıdır ve kendinizi yorgun, halsiz ya da zayıf hissetmenize ve göğüs ağrısı, çarpıntı, nefes darlığı, baş dönmesi gibi belirtilere de sebep olabilir.
Mikrop bulaşması ve infeksiyon
Kemoterapi, mikroplarla savaşan beyaz kürelerinizi azaltacağı için mikroplar vücudunuzda daha kolay hastalık yapabilir. Bu yüzden normalden daha fazla korunmanız gerekecektir.
Saç dökülmesi
Her zaman olmayan, fakat sık görülen bir yan etkidir. Doktorunuz kullanacağınız ilaçların saç döküp dökmeyeceği konusunda bilgi verecektir. Tüylerdeki dökülme sizi ruhsal açıdan rahatsız edebilir; bu duygularınızı paylaşmaktan kaçınmayınız.
İştahsızlık
Kemoterapi tedavisi sırasında iştahınız azalabilir. Bu durum, kilo kaybına, halsizlik ve yorgunluğa yol açabilir.
İştahınızı açmak için aşağıdaki önerileri dikkate alın
Bulantı ve kusma
Kemoterapiye bağlı en önemli şikayetlerden biridir. Kemoterapi, midenizi ve beyindeki kusma ile ilgili merkezi etkileyerek kusmaya neden olabilir.
Yan etkilerinin değerlendirilebilmesi için gerekli tetkikler nelerdir?
Kan sayımı
Kemik iliği tarafından yapılan ve mikroplarla savaşan beyaz kürelerin, oksijen taşıyan hemoglobinin ve pıhtılaşmayı sağlayarak kanamayı durduran trombositlerin sayılarını gösteren bir tetkiktir.
İdrar tahlili
Böbrek, mesane ve idrar yollarınızda herhangi bir sorunun olup olmadığı taze idrarda ve bazen de 24 saatlik idrarda bakılan bazı testlerle anlaşılabilir. Doktorunuz gerekli gördüğü takdirde bu tetkiki yaptırmanız gerekir.
Biyokimyasal kan testleri
Organlarımızın normal olarak işleyip işlemediğini kanda bakılan üre, kreatinin, şeker, karaciğer enzimleri gibi bazı biyokimyasal değerlerle anlaşılır. Her kemoterapi ilacının yan etkisi değişiktir.
Doktorunuz sizden kullanılan kemoterapinin türüne göre değişik biyokimyasal testler isteyecektir. Bunları genellikle kemoterapi gününden 1 gün önce veya belirtilen tarihte mutlaka yaptırdıktan sonra randevunuza geliniz.
Kanama
Uygulanan kemoterapi ilaçlarına bağlı olarak trombosit sayımında azalma tespit edilebilir. Trombositler azaldığı zaman kanamaya eğilim artar.
Trombosit sayısının düşüklüğünde alabileceğiniz önlemler:
Eğer kanama başladıysa
Temiz bir havluyla kanayan bölgeye, kanama kesilinceye kadar sıkıca baskı uygulayın.
Eğer cilt altı kanamaları bulunuyorsa
Bölgeye 20 dakika süreyle buz uygulaması yapın.
Yediklerinize ve içtiklerinize dikkat edin
Hangi yiyecek ve içeceklerin size uygun olduğunu öğrenmek için doktorunuza danışın.
Kemoterapi ilaçları istenmeyen hücreleri yok ederken vücudun normal hücrelerini de etkiler. Normal hücrelerin etkilenmesi verilen ilaçlara ve vücudun verdiği tepkiye göre değişiklik gösterir. Bu sebeple her hasta için belirli bir yan etkiye ilişkin tahminde bulunmak güçtür; kişiden kişiye göre değişiklik gösterebilir. Kabızlık, ishal, enfeksiyon riskinin artması ve ödem bu etkilerden bazılarıdır.
Kabızlık
Dışkılama sıklığınızın her zamankinden daha az olması, dışkının sertleşmesi ve ağrılı ve rahatsız edici olmasına kabızlık denir. Kemoterapi ilaçlarından bazıları, hareketsizlik ve az yemek yemek kabızlığa sebep olabilir.
Kabızlığı önlemek için
İshal
Kemoterapi tedavisi sürecinde dışkılama düzeninizde değişiklikler olabilir. Bu durum bazı sınırlar içerisinde önemsizdir, ancak ishal uzun sürüyorsa veya şiddetli ya da ağrılı ise, mutlaka doktorunuza haber verin.
İshali kontrol altına almak için aşağıdaki önerileri dikkate alın
Enfeksiyon riskinin artması
Kemoterapi, mikroplarla savaşan beyaz kürelerinizi (lökosit) azaltacağı için, kemoterapi tedavisi esnasında enfeksiyon riskinin artışı görülebilir. Alınacak bazı önlemlerle bu riskin azaltılması mümkündür.
Ödem
Kemoterapi ödeme sebep olabilir. Bazı kanser türleri de ödeme yol açar. Yüz, kol, bacak, alt karın bölgesinde ödem tespit edildiği zaman mutlaka doktorunuza danışın.
Şişliğin önlenmesinde aşağıdaki önerilerin faydası olabilir
Kemoterapi büyüyen ve bölünen hücreleri öldürdüğünden bu tür özellikleri olan normal hücrelere de zarar verebilir. Bu tür hücreler kemik iliği, sindirim ve üreme sisteminde ve saç föliküllerinde bulunduğu için yan etkiler daha çok bu bölgelerde görülür. Yan etkilerin çoğu kemoterapi aldığınız sürece oluşur ve tedaviniz tamamlandığında kaybolur.
Yutkunma Zorluğu ve Ağız Yaraları
Ağız içi ve yemek borusundaki hücrelerin yenilenmemesi, vücudun mikroplara karşı daha duyarlı olması, yetersiz sıvı alımı, ağız bakımının iyi olmaması gibi nedenlerden ötürü kemoterapi esnasında ağız ve boğaz mukozasında mukosit adı verilen yaralar açılabilir.
Bu yaralar, enfeksiyon kapmaları halinde büyük tehlike yaratırlar. Bununla ilintili olarak, ağız kuruluğu, çiğneme ve yutkunma güçlüğü oluşabilir.
Bunlarla başa çıkmak için
Tedavi sırasında iyi beslenmek tedavinin yan etkileri ile başa çıkabilmek, enfeksiyondan korunmak ve ilaç nedeniyle zedelenmiş normal dokuların iyileşmesini hızlandırmak açısından çok önemlidir. İyi beslenmek tüm besin öğelerini içeren dengeli bir besin programı uygulamak demektir.
Günlük beslenme aşağıdaki beş ana gruptan besinleri içermelidir:
Kemoterapi tedavisi sırasında beslenmeyle ilgili dikkat edilmesi gerekenler
